در صنعت قالیبافی، به نوارهایی که در دو طرف طولی فرش از بالا تا پایین قرار دارند کنار پیچ یا شیرازه فرش و یا لبه فرش میگویند.
در فرشهای قدیمی به خصوص فرشهای روستایی و عشایری ایران، شیرازه به شکل نواری و به عرض دو تا چهار سانتیمتر قرار دارد. اما امروزه در فرشهای جدید شیرازهها معمولا لولهای شکل و کاملا مدور هستند.
شیرازه در فرش ۳ نقش را به عهده دارد:
۱. مهار تارهای کناری چلّه و جلوگیری از بهم پاشیدگی تارهای کنارههای عرضی
۲. نظم و ظرافت بخشیدن به کنارههای فرش
۳. پوشاندن سرپودهای کنار فرش
انواع شيرازه
شیرازههای معمولی عبارتند از:
1.متصل
2.منفصل
3.متخاصم
4.متقاطع
-
شیرازه متصل
چند رشته نخ خامه همرنگ با ساده بافی و متن اصلی قالی را به هم تابیده و به صورت گلوله کوچکی در می آورند. (یک گلوله برای شیرازه سمت راست و یک گلوله برای شیرازه سمت چپ). سر نخ گلوله را به ۳ یا ۵ رشته تار(برحسب اندازه و ظرافت قالی) که از قبل در مرحله چله کشی برای شیرازه بافی در طرفین چلهها در نظر گرفته شده است گره میزنند. پس از هر نوبت پود دادن(ضخیم و نازک) گلوله را از تارهای شیرازه عبور داده و همراه سر پودها به صورت لولهای یا حصیری پیچانده و محکم میکشند. این کار را در تمام رج ها تکرار میکنند.
-
شیرازه منفصل
پس از اتمام قالی، شیرازه بافی جداگانه انجام میشود. به این ترتیب که سر پودها بعد از هر رج بافت از دور چلههای شیرازه طرفین قالی گذشته و به داخل قالی بر میگردند. بعد از تکرار چندین رج حدود ۵ سانتیمتر سر یکی از پودها را به دور راست رو یا تسمه پیچیده و به داخل قالی بر میگردانند و این کار در تمام طول بافت قالی تکرار میشود. بعد از بافت کامل قالی سر پودهایی را که به راست روها و یا تسمه های طرفین بسته شده میبرند و شیرازه مناسب با متن و ظرافت قالی جداگانه تهیه و به وسیله سوزن به کناره های قالی میدوزند.
-
شیرازه متقاطع
در این نوع شیرازه از خامههائی با دو رنگ متفاوت استفاده میشود که یکی از خامهها را از طرف داخل به سمت خارج و خامه دیگر را از سمت خارج به سمت داخل به دور تارهای شیرازه میپیچند. به علت اینکه این دو نوع خامه در نقطه به هم برخورد میکنند و به اصطلاح همدیگر را قطع میکنند به آن متقاطع گویند.
-
شیرازه متخاصم
در این نوع شیرازه نیز از خامههایی با دو رنگ متفاوت استفاده میکنند به این صورت که یکی از خامهها را از سمت خارج به سمت داخل به دور نصفی از تارهای شیرازه و خامه رنگی دیگر را از سمت داخل به خارج به دور نصف دیگر از تارهای شیرازه میپیچند سپس این دو خامه را از مابین تارهای شیرازه به صورت ضربدر از داخل هم عبور میدهند با عبور دادن نخهای خامه از داخل هم، جای خامهها عوض میشود و مرتب این عمل تکرار میشود.
تفاوت شیرازه دوزی در فرشهای دستباف و ماشینی
- شیرازه فرشهای دستباف توسط رفوگر با دست زده میشود اما شیرازه پیچی فرشهای ماشینی توسط دستگاههای مخصوص که دستگاه سردوز نام دارد انجام میشود.
- شیرازه فرش دستباف به دلیل اینکه با دست زده میشود به زحمت زیادتر و زمان بیشتر نیاز دارد. در صورتی که شیرازه فرشهای ماشینی با دستگاه است و سرعت انجام آن نیز بیشتر است و به همان نسبت اجرت آن نیز کمتر است.
- نوع نخ به کار رفته برای شیرازه پیچی فرشهای ماشینی با دستی کاملا فرق دارد که هرکدام برای انجام این کار نخ مخصوص به خود را میطلبد.
چه عواملی باعث خرابی و کوتاهی عمر شیرازه فرش میشوند؟
- رسیدن رطوبت به شیرازههای فرش و در نتیجه پوسیدگی آنها میتواند موجب خرابی و از بین رفتن هرچه سریع تر شیرازه شود.
- تماس بیش از حد شیرازه با زمین بر اثر کشیدن فرش بر روی سطوح سخت و ناهموار باعث نخ نما شدن شیرازهها و از بین رفتن حالت اولیه شیرازه خواهد شد.
- عامل دیگر که میتواند موجب خرابی شیرازه شود، بید خوردگی فرش است.